Türkiye Cumhuriyeti'nin 102. kuruluş yıl dönümü kutlanırken, ünlü tarihçi Prof. Dr. İlber Ortaylı sosyal medya hesabından dikkat çekici bir paylaşım yaptı. Ortaylı, Cumhuriyet'in ilan edildiği 29 Ekim 1923 tarihli orijinal Osmanlıca belgeyi kamuoyu ile paylaştı.
Ortaylı'nın paylaşımı şöyle :
"Cumhuriyet'imizin ilân belgesi, 29 Ekim 1923.
'Hâkimiyet, bilâ kayd ü şart milletindir. İdare usulü halkın mukadderatını bizzat ve bilfiil idare etmesi esasına müsteniddir. Türkiye Devleti’nin şekl-i hükümeti Cumhuriyettir.'"
Cumhuriyetin İlanı:
1 Kasım 1922'den itibaren artık saltanatın olmadığı ülke, meclis hükûmeti tarafından yönetilmekteydi. Bu hükûmet sisteminde her bakan meclis tarafından seçildiğinden uyumsuz kişilerin bir araya geldiği hükûmet biçimine yol açmaktaydı; ayrıca her bir bakanlık için uzun süren tartışmalar yaşanmaktaydı. Yeni Meclis seçildikten sonra kurulan İcra Vekilleri Heyeti'nin üyeleri bu şartlar altına çalışmanın güçlüklerinden şikayetçi idi. Hükûmetin zayıflığı, 23 Ekim'de net bir şekilde ortaya çıktı. Aynı zamanda Dahiliye Vekili olan İcra Vekilleri Heyeti Başkanı Fethi Bey, Dahiliye Vekilliğini Ferit Tek Bey'e bırakmak istemiş ancak meclis bunu kabul etmeyerek Erzincan milletvekili Sabit Bey'i seçmişti. TBMM ikinci başkanı Ali Fuat Bey de görevi bırakmak isteyip yerine Yusuf Kemal Bey'i aday göstermiş ancak meclis kabul etmeyerek Rauf Bey'i seçmiştir.
"Yarın Cumhuriyeti İlan Edeceğiz!"
28 Ekim 1923 tarihinde Mustafa Kemal, Çankaya Köşkü’nde kurmaylarına ‘Yarın Cumhuriyeti ilan edeceğiz’ diyerek fikrini açıklamıştı. 28 Ekim akşamı ve Cumhuriyetin kuruluşuna ilişkin hazırlanan yasa tasarısına ilişkin Mustafa Kemal, Nutuk’ta şu ifadelere yer veriyor:
“O gece birlikte bulunduğumuz arkadaşlar erkenden ayrıldılar. Yalnız İsmet Paşa Çankaya’da konuk idi. Onunla yalnız kaldıktan sonra, bir yasa tasarısı hazırladık. Bu tasarıda 20 Ocak 1921 tarihli Anayasanın devlet biçimini saptayan maddelerini şöylece değiştirmiştim:
Birinci maddenin sonuna ‘Türkiye Devletinin hükümet biçimi cumhuriyettir’ cümlesini ekledim.
Üçüncü maddeyi şöyle değiştirdim: ‘Türkiye Devleti, Büyük Millet Meclisince yönetilir. Meclis, hükümetin yönetim kollarını bakanlar kurulu aracılığıyla yönetir.’
Bundan başka, Anayasanın temel maddelerinden olan 8’nci ve 9’unca maddeleri de, değiştirilerek ve açıklığa kavuşturularak şu maddeler yazıldı:
‘Madde - Türkiye Cumhurbaşkanı TBMM Genel Kurulunca ve kendi üyeleri arasından bir seçim dönemi için seçilir. Başkanlık görevi, yeni Cumhurbaşkanının seçilmesine değin sürer. Eski başkan yeniden seçilebilir.’
‘Madde - Türkiye Cumhurbaşkanı, Devletin başkanıdır. Bu kimliği ile gerekli gördükçe Meclise ve Bakanlar Kuruluna başkanlık eder.’
‘Madde - Cumhurbaşkanı, başbakanı Meclis üyeleri arasından seçer. Öbür bakanları da başbakan, yine Meclis üyeleri arasından seçtikten sonra hepsini Cumhurbaşkanı Meclisin onayına sunar. Meclis toplantı halinde değilse, onaylama Meclisin toplantısına bırakılır.’”
TBMM Genel Kurul'u ve Cumhuriyetin İlanı
Meclis, ertesi gün 29 Ekim 1923 Pazartesi saat 18.00'de İsmet İnönü başkanlığında toplandı; Anayasa Komisyonu tarafından sunulan ve Anayasa değişikliğini içeren teklif, acilen görüşülmesi için gündeme alındı.
Sade haliyle, görüşmeye sunulan tasarıda şu maddeler yer almaktaydı:
“Egemenlik kayıtsız şartsız milletindir. Ulusal işlerin fiili idarenin yönetim şekli halka dayanmaktadır. Türkiye Devleti bir cumhuriyettir.
Türkiye Devleti'nin dini İslam, resmi dili Türkçedir.
Türkiye Devleti, Büyük Millet Meclisi tarafından yönetilir.
Türkiye Cumhuriyeti'nin Cumhurbaşkanı, Genel Kurulun toplantısında bir yasama dönemi süresi için kendi üyeleri arasında Millet Meclisi tarafından seçilir.
Cumhurbaşkanı görevini halefi seçilene kadar sürdürür. Geçmiş başkan yeniden seçilebilir.
Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı, Türk Devleti'nin başıdır. Bu sıfatıyla gerekli gördüğü zaman, Büyük Millet Meclisi ve Bakanlar Kurulunun başkanlığını yapar.
Kurul Başkanı, Cumhurbaşkanı tarafından ve Meclis üyeleri arasından seçilir. Diğer bakanlar yine milletvekilleri arasında, Kurul Başkanı tarafından seçilir.
Kurulun listesi Büyük Millet Meclisinin onayına, Cumhurbaşkanı tarafından sunulur."
Genel Kurul toplantısının ardından Meclis’e sunulan yasa tasarısı, oturuma katılan 158 vekilin tamamının oy birliğiyle kabul edilmişti. Böylece, ‘Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nda yapılan değişikliklerin kabulüyle Meclis tarafından Türkiye Devleti’nin yönetim rejimi resmen Cumhuriyet olarak ilan edildi.
